Elena

Wanneer de Sovjet-Unie eind 1991 ophoudt te bestaan, verandert het leven voor miljoenen Russen voorgoed. Het vangnet van het communisme maakt plaats voor een tijdperk van ongebreideld kapitalisme met excessen en extremen in alle richtingen. Een kleine groep van de bevolking slaagt erin op korte termijn fabelachtige fortuinen te verzamelen. De meerderheid blijft verstoken van de kansen die het nieuwe economische model biedt en is zo mogelijk slechter af dan voorheen.

In zijn jongste film Elena brengt Andrej Zvyagintsev beide werelden samen. De steenrijke grijsaard Vladimir woont samen met zijn tweede vrouw Elena in een luxueus appartement in Moskou. Hun leven is bedaard, hun huwelijk koud. In een vorig leven was Elena de verpleegster van haar man. Ze behoorde tot de brede onderbuik van de samenleving die een armoedig bestaan leidt in de marge van de maatschappij.

Door haar huwelijk kon ze hieruit ontsnappen maar haar zoon Sergej en zijn gezin liet ze achter in een somber appartementsblok aan de rand van de stad. Sergej is werkloos en verstoken van elke ambitie. Hij leeft van het geld dat zijn moeder hem toestopt en vult zijn dagen met roken en drinken. Zoon Sasja is zijn evenbeeld in mentaliteit en gedrag. Toch moet de jongen naar de universiteit en dat kost geld. Het is aan Elena om Vladimir zo ver te krijgen dat hij de studie van haar kleinzoon betaalt. Die voelt daar echter weinig voor. Wanneer hij bijna aan een hartaanval bezwijkt, besluit hij een testament op te stellen. Elena dreigt zijn hele fortuin aan haar neus te zien voorbijgaan. De tijd is rijp om stappen te ondernemen.

Zvjagintsev doorspekt zijn film met verschillende, vaak subtiele, aanklachten. Zo zijn de personages elk op hun manier geobsedeerd door geld. Dat uit zich in de eerste plaats in de dialogen die stuk voor stuk op een of andere manier naar roebels verwijzen. Maar de regisseur draagt ook tal van visuele indices aan om dit in de verf te zetten. Hiermee geeft hij onverholen kritiek op de hedendaagse Russische samenleving die schijnbaar alle andere waarden uit het oog verloren is.

Ook de scheefgetrokken verhoudingen tussen mannen en vrouwen krijgen een veeg uit de pan. Reeds in The Return en The Banishment legden vrouwen hun lot zonder verpinken helemaal in handen van mannen. Ook nu lijkt dat het geval. Elena neemt een ondergeschikte rol aan tegenover haar echtgenoot, deels uit overtuiging en deels uit angst. Toch is het uiteindelijk zij die op deze manier de touwtjes stevig in handen houdt. Enerzijds is ze een verpleegster die het dienen en verzorgen van anderen als reden van haar bestaan beschouwt. Anderzijds is ze ook een (groot)moeder die als een wolvin in schapenvacht tot het uiterste zal gaan om haar kroost te beschermen.

Waar de natuur in zijn eerdere films nog alomtegenwoordig was, heeft Zvyagintsev die in Elena geruild voor een stedelijke setting waar fauna en flora een ondergeschikte rol spelen. Toch zijn ze niet helemaal van het toneel verwenen. Kraaien vormen de hele film door de kiezel in de schoen van de personages. Hun onheilspellende gekras is alomtegenwoordig en dringt door tot in huis waar het voor een akelige sfeer zorgt.

Blauw blijft wel onveranderd de favoriete kleur van Zvyagintsev. Van bij het openingsshot kleurt een blauwachtig licht bijna elke scène. In vele shots zorgen complementaire oranjebruine tinten voor een perfect visueel evenwicht. Ook reflecterende oppervlaktes zijn een dada van de regisseur. Ze duiken voortdurend op in de buurt van personages en trekken zo de wereld rondom binnen in het kader. Toch houdt Zvjagintsev zich nog enigszins in. Het verregaande stylisme dat hem bij The Banishment nog bakken kritiek opleverde, laat hij deze keer achterwege.

Met Elena knoopt hij alvast terug aan met het succes dat hij oogstte met The Return. De film ging lopen met Un Certain Regard op het filmfestival van Cannes en won de prijs voor de beste film op het festival van Gent. De prijzen zijn indicatief voor de geslaagde wijze waarop Zvyagintsev een rauw maar accuraat portret schetst van de hedendaagse Russische samenleving waar het kapitalisme de idealen van het communisme heeft ingehaald en zo de maatschappelijke kloof groter dan ooit tevoren heeft gemaakt.

Alexander Verstraete Helemaal (niet) akkoord? Lees de