Citizenfour

Genre: Investigative | Duur: 1u54 | 2014 | Release: 6 Januari 2015 | Land: Duitsland, Groot-Brittannië, VS | Regie: Laura Poitras | Cast:

Een van de boeken die het meest waarschuwde voor de extremen van onze huidige tijd werd in de jaren vijftig geschreven door een Brit die George Orwell heette. Indien hij zou leven zou hij de manier waarop de overheid ons via het internet bespiedt gelijk stellen met de functie die Big Brother in zijn boek 1984 vervult: een alziend oog dat iedereen in de gaten houdt, een spiegel die toelaat om te kijken zonder dat de burger aan de andere kant zich daarvan bewust is.

'Citzenfour' is de codenaam van Edward Snowden, de NSA-klokkenluider die samen met journalist Glenn Greenwald de spionagemethoden van de Amerikaanse overheid aan het publiek onthulde. Nu een banneling met de bekendheid van een popster, maar toen nog een onopvallende techneut van amper negenentwintig jaar oud. Laura Poirtras ontmoet hem op een kantelmoment in de geschiedenis van privacyverslaggeving: in een Hong Kongse hotelkamer biecht hij alle wandaden van de spionagediensten op aan Greenwald en zijn collega, die de stroom aan onthullingen nauwelijks kunnen bijhouden ondanks Snowdens opvallende welbespraaktheid.

Poirtras is zelf geen onbekende voor de Amerikaanse inlchtingendiensten en wist haar naam al op menig surveillancelijst te krijgen met kritische films zoals My Country, My Country en The Oath. Deze Citizenfour is het sluitstuk dat haar drieluik over post-9/11 Amerika compleet maakt. Als directe betrokkene bij de hotelkamergesprekken die weldra wereldwijde impact zullen hebben documenteert zij elke stap die Snowden en Greenwald zetten op zeer intieme wijze: de handheld camera registreert het complete, menselijke plaatje voorbij de nieuwsinterviews. We zien niet alleen hoe bedreven Snowden en de journalisten het verhaal het daglicht in manoevreren, maar ook hoe Snowden zijn zenuwen niet meer de baas kan en wanhopig zijn uiterlijk in de spiegel probeert te vervormen. De cameraman maakt mooie establishing shots die hun functie in het verhaal vinden - het nietszeggende interieur van de hotelkamer waartoe Snowden veroordeeld is voelt op den duur aan als een gevangenis.

Hoewel Snowden protesteert tegen het label 'martelaar', is ook hij slechts menselijk en zien we de paranoia en zorgen groeien terwijl hij zijn eigen anonimiteit, privacy en zekerheden voor het grotere doel opoffert. Poitras verliest hem op den duur uit het zicht wanneer hij underground gaat en ze weer moeten communiceren via beeldschermen en encriptie. Eerst gebeurt dat nog onder de simpele afkortingen ES en LP, later moet alles via 'air gapped' computers (zonder enige mogelijkheid tot aansluiting aan een netwerk) en verschuilt Snowden zich weer onder het pseudoniem Citizenfour.

De film, die inhoudelijk stoelt op een activistisch betoog contra afluisterpraktijken en malafide wetgevingen, heeft weinig om het lijf, maar heeft met Snowdens korte verschijning een vette vis gevangen. Ze gaat narratief gezien alleen een beetje gebukt onder het probleem van Snowden’s vlucht: als je hoofdpersoon slechts één derde van de film aanwezig is, missen de overige scenes die de film drijvende moeten houden een ziel, een directe band tussen kijker en verhaal. Maar in zijn eenvoud is Citizenfour een knap puzzelstuk in het tot op heden groeiende debat over de grenzen van de privacy in een wereld waarin alles gedigitaliseerd en afgeluisterd wordt. Die Oscar is wat veel eer, maar is wel een mooi signaal. 

De paranoia bereikt zijn hoogtepunt wanneer Greenwald en Snowden uit angst om afgeluisterd te worden in dezelfde ruimte heftig discussieeren maar tegelijkertijd amper een woord uitbrengen. De sleutelwoorden worden haastig op papiertjes gekrabbeld. Tussen twee schrijfels in lijmen blikken van ongeloof en halve zinnen het 'gesprek’ aan elkaar. Meteen erna worden de nota’s vol hanepoten in duizend stukken gescheurd. Twee mannen die vechten voor het vrije woord worden op het strijdtoneel van digitale netwerken gereduceerd tot pen en papier. Een uitspraak van Einstein echoot de kijker op het einde misschien door het hoofd: "Ik weet niet met welke wapens de derde wereldoorlog gevoerd zal worden, maar de vierde wereldoorlog zal beslecht worden met stenen en stokken.” Niet zeker of dat de exacte formulering is. Eens Googlen?